Keçən dərsdə elektrik müqaviməti haqqında öyrəndik. Bu yazıda materialın elektrik müqavimətinin nələrdən asılı olduğunu öyrənəcəyik. Xüsusi elektrik müqaviməti və elektrik keçiriciliyi anlayışları ilə tanış olacağıq.
Tövsiyə olunan dərslər:
‘Xüsusi elektrik müqaviməti. Elektrik keçiriciliyi‘ haqqında oxumadan əvvəl araşdırmaq istəyəcəyiniz bəzi mövzular:
Materialın elektrik müqaviməti müxtəlif parametrlərə görə dəyişə bilir. Məsələn, materialın uzunluğu nə qədər qısa olsa, ümumi müqaviməti o qədər az olar. Eləcə də, en kəsiyinin sahəsi nə qədər geniş olsa, materialın müqaviməti o qədər aşağıdır.
Elektrik müqavimətinin materialın uzunluğundan və en kəsiyinin sahəsindən asılılığı aşağıdakı riyazi formula ilə ifadə olunur:
Burada, l – keçiricinin uzunluğu,
a – keçiricinin en kəsiyinin sahəsi ( bəzi mənbələrdə S olaraq göstərilir ),
ρ – materialın xüsusi müqavimətidir.
Düsturdan da göründüyü kimi telin elektrik müqaviməti:
- Keçiricinin uzunluğu ilə artar,
- Keçiricinin en kəsiyinin sahəsi ilə tərs mütənasibdir,
- Telin materialından asılıdır,
- Temperaturdan asılıdır.
Qeyd etdik ki, düsturdakıρ xüsusi elektrik müqavimətini ifadə edir. Xüsusi elektrik müqaviməti həcm müqaviməti olaraq da adlandırılır. Ancaq bu termin çox az istifadə olunur.
Hər bir materialın xüsusi müqaviməti fərqlidir. Xüsusi müqavimət hər istiqamətdə bir metr olan materialın kub forması üçün ölçülür.
Elektrik müqavimətinin düsturundan
Düsturdan göründüyü kimi xüsusi müqavimətin artması eyni ölçüdəki materialın müqavimətini artıracaqdır və əksinə.
Xüsusi elektrik müqavimətinin BS – də vahidi Om•m -dir. Bəzən rəqəmlər Om•sm ilə də göstərilir. Düsturlarda ρ (rho) hərfi ilə işarə olunur.
Xüsusi müqavimətin praktik təsirləri
Elektronika texnologiyasında istifadə etdiyiniz materialın xüsusiyyətini bilməlisiniz. Bu xüsusiyyətlərdən biri xüsusi elektrik müqavimətidir.
Xüsusi müqavimət elektrik naqillərinin, rezistorların, inteqral sxemlərin və daha çoxunun materialının seçilməsində böyük rol oynayır.
Materialın nə dərəcədə keçirici olduğu onun xüsusi müqavimət qiymətilə müəyyən edilə bilir.
Materiallar xüsusi müqavimətinə görə üç qrup olaraq təsifatlandırılır: Keçiricilər, yarımkeçiricilər və dielektriklər.
Aşağıdakı cədvəldə bu üç qrupun xüsusi müqavimətlərinin müqayisəsi üçün təxmini rəqəmlər göstərilib. Bu rəqəmlər, materialın elektrik və elektronika tətbiqetmələrində effektiv şəkildə istifadə olunub – olunmayacağını göstərir.
| MATERIAL | Tipik xüsusi müqavimət aralığl(ΩM) |
| Keçiricilər | 10-2 – 10-8 |
| Yarımkeçiricilər | 10-6 – 106 |
| Dielektriklər | 1011 – 1019 |
Cədvəldən göründüyü kimi aşağı xüsusi elektrik müqavimətinə sahib maddələr keçiricilərdir. Keçiricilər teldən elektrik bağlantılarına kimi bir çox yerlərdə istifadə olunur.
Yüksək xüsusi elektrik müqavimətinə malik olan maddələr isə dielektriklərdir. Dielektriklər izolyator kimi istifadə olunur.
Məsələn, mis aşağı müqavimətə sahib olan yaxşı keçiricidir. Bahalı deyil. Bu, elektrik naqilləri və kabellərdə istifadə üçün misi ideal seçim edir. Eləcə də tətbiqetmədə bir çox faydalı olan digər fiziki xüsusiyyətləri təmin edir.
Gümüş və qızıl da aşağı müqavimət dəyərlərinə sahibdirlər. Ancaq onlardan bahalı olduqları üçün geniş istifadə olunmur.
Qızıl digər metallar kimi qaralmır və ya oksidləşmir. Ona görə də elektrik bağlayıcısı kimi bahalı elektronika cihazlarında yaxşı seçimdir. Bu haqda maraqlananlar `Komputerlərdə qızıl olduğunu bilirdiniz?`blog yazımı oxuya bilər.
Eləcə də xüsusi müqaviməti yüksək olan materiallara da texnologiyada geniş yer verilir. Bu materiallar az elektrik keçirtdiyi üçün izolyator kimi istifadə olunurlar.
Elektrik müqaviməti və xüsusi elektrik müqavimətinin fərqi
Elektrik müqaviməti cərəyanın axmasına mane olan materialın xüsusiyyətidir. Materialdakı atomların, elektronların düzülüşü onun elektrik müqavimətinin yüksək və ya aşağı olmasını müəyyən edir.
Xüsusi elektrik müqaviməti isə sabit ölçüsü olan materialın müqavimətidir. Yəni, xüsusi müqavimət hər istiqamətdə bir metr olan materialın kub forması üçün ölçülür.
Elektrik keçiriciliyi
Elektrik keçiriciliyi maddədə elektrik axınını göstərən bir anlayışdır. Hər materialın elektrik keçirmə qabiliyyəti fərqlidir. Məsələn, mis elektriki yaxşı keçirir. Taxta isə elektriki keçirtmir.
Mis kimi yüksək keçirici materiallar elektronların maddə daxilində sərbəst hərəkətinə imkan verir. Bu səbəbdən misin elektriki keçiriciliyi yüksəkdir.
Taxta kimi materiallarda sərbəst elektronlar çox az olur. Elektronlar qəfəsə bağlı olurlar. Onların sərbəst olması üçün çox enerji sərf olunmalıdır. Buna görə taxtanın elektrik keçiriciliyi aşağıdır.
Elektrik keçiriciliyi maddənin elektrik keçirmə qabiliyyətinin ölçüsüdür.
Elektrik keçiriciliyi σ (siqma) hərfi ilə işarə olunur. Bəzən həm də yunan hərfi γ (qama ) və κ (kappa) ilə yazılır.
Elektrik keçiriciliyi xüsusi elektrik müqavimətinin tərs qiymətinə bərabərdir:
σ= 1 /
ρ (a)
Xüsusi elektrik müqavimətinin düsturunu
yuxarıdakı (a) düsturunda əvəzləsək,
σ = l / Ra R = l / σa
Burada σ – elektrik keçiriciliyi,
l – maddənin uzunluğu,
a – maddənin en kəsiyinin sahəsi ( bəzi mənbələrdə S olaraq göstərilir),
R – maddənin müqavimətidir.
Bu formullardan istifadə edib maddənin elektrik keçiriciliyini hesablaya bilərsiniz.
Elektrik keçiriciliyinin vahidi siemens / metrdir ( S / m ). Əvvəllər ohm ilə əlaqəli olaraq siemensə mho kimi istinad edilirdi.
Növbəti dərs: Əsas anlayışlar
‘Xüsusi elektrik müqaviməti. Elektrik keçiriciliyi‘ mövzusunu yararlı hesab edirsinizsə, sosial şəbəkələrdə paylaşmağı unutmayın.
Ülviyya Atakishiyeva